Archiwa: antysemityzm - bezkamuflazu.pl

„Wyzwolenie”

Na początek historia z Sierakowa, z ostatniego spotkania autorskiego. Świetnie poprowadzonego, w fajnej atmosferze intelektualnego fermentu, zwieńczonego osobliwym, ale i ciekawym doświadczeniem.

– Dlaczego rząd w Kijowie nie zostawi w spokoju ludzi ze wschodniej Ukrainy, którzy chcieliby przyłączyć się do rosji? – pytał mężczyzna po pięćdziesiątce.

– A kto im zabrania wyjechać? – odparłem nieco prowokacyjnie. – Mówi pan językiem kremlowskiej propagandy, która kłamie, przeinacza fakty. Przed rokiem 2014 na Donbasie nie było tendencji secesjonistycznych. O oderwaniu regionu od Ukrainy myślał procent-dwa miejscowych; wynika to wprost z badań socjologicznych. Ideę separatystycznych republik, docelowo zintegrowanych z rosją, przynieśli na wschód Ukrainy rosyjscy wojskowi z Girkinem na czele. Rzekomi separatyści, do których przyłączył się miejscowy margines społeczny, by z bronią w ręku odkuć się za lata życiowych niepowodzeń. Ci bandyci sterroryzowali resztę…

– Przeprowadzono referenda – przerwał mi mężczyzna.

– Niby-referenda, których wyniki znano na długo przed „głosowaniem” – kontynuowałem. – Wracając do sedna, myli pan prorosyjskie sympatie czy sowiecki sentyment, obecne pośród części mieszkańców wschodniej Ukrainy nawet po 2014 roku, z gotowością do zdrady własnego kraju. Nie przeczę, byli tacy Ukraińcy, nadal są. Ale miażdżąca większość potraktowała armię rosyjską jako najeźdźców. Twierdzenie, że było/jest inaczej, to kłamstwo.

– Obraża mnie pan… – usłyszałem.

– Nie pana, tylko pańskie źródła informacji, jeśli już – powiedziałem. – Ale okłamujcie się tak dalej – dodałem. – Sam putin uwierzył w bzdury własnej propagandy. I założył, że Ukraińcy na wschodzie powitają jego żołdaków chlebem i solą. W efekcie stracił najlepszą część armii.

– A wie pan, jakiego pochodzenia jest prezydent Zełenski? – mężczyzna zmienił temat.

– No wiem, jest Żydem. I co z tego?

– Wszystko. To wszystko wyjaśnia…

Ciągu dalszego nie było. Mam w zwyczaju zamykać dyskusje, gdy pojawiają się antysemickie i teorio-spiskowe „argumenty”. Moderator myślał tak samo. Po wszystkim mój antagonista nie miał ochoty na rozmowę twarzą w twarz w kuluarach. No ale pojawił się na spotkaniu, co było dla mnie czymś nowym. Do tej pory stykałem się ze zwolennikami ruskiego miru wyłącznie wirtualnie, zwykle w formie komentarzy. Miałem wrażenie, że boją się konfrontacji (nie raz już odgrażali się, że wpadną na jakieś spotkanie i „zmiażdżą mnie retorycznie” – i na zapowiedziach się kończyło). Jak się okazuje, niektórym starcza odwagi – o czym nie piszę z uznaniem, boże broń; dla mnie to niczym hydra unosząca łeb, przejaw zepsucia debaty, w ramach której można dziś publicznie wyrażać swoje uznanie, sympatię dla zbrodniczego reżimu.

Kwestia wolności słowa to temat do odrębnych rozważań, a ja przytaczam tę historię z innego powodu. Spędziłem ostatnio trochę czasu z Ukraińcami ze wschodu. Z tymi, którym dane było poznać dobrodziejstwa włączenia do rosji. Oto mała próbka tych doświadczeń.

Olga Bunczuk, sołtyska ze wsi Zahorianiwka/fot. Marcin Ogdowski

Wieś Zahorianiwka leży 10 km na północ od Chersonia. Osada przetrwała okupację niemal nietknięta – większe rosyjskie oddziały tylko przez nią przejechały, wiosną zeszłego roku jako zdobywcy, jesienią jako uciekinierzy.

– Przez chwilę mieszkało u nas kilku rosyjskich oficerów – opowiadała Olga Bunczuk, sołtyska. – Gdy zaczęła się inwazja, część mieszkańców uciekła, zostawiła chałupy; okupanci potraktowali je jak własne.

– Prześladowali was fizycznie, dokuczali?

– Właściwie nie – Bunczuk pokręciła głową. – Czasem nagabywali, żeby przyjąć ich paszporty, ale ludzie kazali im iść w diabły. Na początku okupacji obsesyjnie szukali po domach atowszczików (weteranów operacji antyterrorystycznej w Donbasie z lat 2014-22 – dop. MO), a w sąsiedniej osadzie zabili trzech młodych mężczyzn, właściwie chłopców, cywilów. Rozstrzelali ich za współpracę z partyzantką – doprecyzowała kobieta.

– Bez sądu? – dopytywałem.

– A skąd, całą okupację traktowali nas jak gorszy gatunek. Niby chcieli z nas zrobić rosjan, a tak naprawdę mieli gdzieś, jak i z czego będziemy żyć. Zniszczyli sieć elektryczną, przez pięć miesięcy żyliśmy bez prądu. Rozkradli urządzenia z kurzej fermy, w której pracowało trzysta osób z okolicznych wiosek. Zaminowali pola, odbierając pracę tym, którzy żyli z roli. Nie musieli bić, by uprzykrzyć nam życie – Bunczuk uśmiechnęła się smutno.

– Pamięta pani moment wyzwolenia? – celowo zmieniłem temat.

– O tak! – tym razem uśmiech kobiety był szeroki i radosny. – Miałam kontakt z synem, który służy w obronie terytorialnej. Pisał, że idą na Chersoń, że jego koledzy przejdą przez Zahorianiwkę. Noc z 10 na 11 listopada spędziłam w piwnicy. Słyszałam jakieś głosy, ruch na drodze, ale bałam się, że to rosjanie, że mnie zabiją. Wyszłam z ukrycia jedenastego, była czternasta, gdy zobaczyłam pierwszych naszych chłopców.

Ostatni rosjanie przeszli przez wioskę kilka godzin wcześniej. Zahaczyli o bibliotekę, skąd ukradli dwa laptopy, telewizor i karaoke.

– Książek nie wzięli. Znamienne… – zauważyła miejscowa bibliotekarka. – A elektroniki szkoda, bo była jak okno na świat. To biedna okolica, dzieciaki przesiadywały tu na internecie, co piątek robiliśmy imprezy z karaoke. Biblioteka uczyła, bawiła, tętniła życiem. Aż rosjanie postanowili nas wyzwolić – w głosie kobiety słychać było nutę rozgoryczenia.

—–

Zbieranie informacji i ich opracowywanie to pełnowymiarowa praca. Będę zobowiązany, jeśli mnie w tym wesprzecie. Tych, którzy wybierają opcję „sporadycznie/jednorazowo”, zachęcam do wykorzystywania mechanizmu buycoffee.to.

Osoby, które chciałyby czynić to regularnie, zapraszam na moje konto na Patronite:

Korzystając z okazji chciałbym podziękować swoim najszczodrzejszym Patronom: Bartoszowi Wojciechowskiemu, Maciejowi Szulcowi, Przemkowi Piotrowskiemu, Andrzejowi Kardasiowi, Jakubowi Wojtakajtisowi, Magdalenie Kaczmarek i Piotrowi Maćkowiakowi. A także: Mateuszowi Jasinie, Remiemu Schleicherowi, Grzegorzowi Dąbrowskiemu, Arturowi Żakowi, Bernardowi Afeltowiczowi, Justynie Miodowskiej, Marcinowi Pędziorowi, Michałowi Wielickiemu, Monice Rani, Jarosławowi Grabowskiemu, Bożenie Bolechale, Piotrowi Pszczółkowskiemu, Aleksandrowi Stępieniowi, Joannie Siarze, Szymonowi Jończykowi i Tomaszowi Sosnowskiemu.

Podziękowania należą się również najhojniejszym „Kawoszom” z ostatniego tygodnia: Bogusławowi Topolskiemu, Czytelnikowi o imieniu Paweł, Arkadiuszowi Wiśniewskiemu i Marii Machole.

Szanowni, to dzięki Wam – i licznemu gronu innych Donatorów – powstają moje materiały!

Nz. Cztery miesiące po wyzwoleniu mieszkańcy Zahorianiwki wciąż borykają się ze skutkami okupacji. Zniszczona i rozgrabiona infrastruktura oznacza brak pracy, a więc i potrzebę elementarnego wsparcia. Świadczy je – w postaci paczek z żywnością i chemią gospodarczą – m.in. Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej/fot. Marcin Ogdowski

Inni

Antyukraiński hejt w Polsce ma się naprawdę dobrze. Przez rok od rozpoczęcia rosyjskiej inwazji, wymierzone w Ukraińców wypowiedzi zamieszczone w naszym Internecie, zebrały pół miliarda odsłon – wynika z analizy przeprowadzonej przez Stowarzyszenie Nigdy Więcej, o której pisze dzisiejsza „Rzeczpospolita”.

Niekwestionowanym rekordzistą, a zarazem twarzą akcji szerzenia nienawiści, pozostaje poseł Konfederacji Janusz Korwin-Mikke. W ciągu ostatnich 12 miesięcy na jego Twitterze ukazało się 7,7 tys. wpisów o wydźwięku antyukraińskim, które wygenerowały 14,3 mln odsłon.

Autorzy raportu pod tytułem „Jak policzyć nienawiść? Hejterzy o Ukraińcach”, wzięli na warsztat nie tylko Twittera, ale i Facebooka. Za pomocą platformy SentiOne Listen (wykorzystującej sztuczną inteligencję do monitorowania internetu), badacze przejrzeli profile Konfederacji, jej liderów – obok Mikkego także Grzegorza Brauna i Krzysztofa Bosaka – przepuścili też narzędzie przez profile prawicowych kanałów: wRealu24, Mediów Narodowych i eMisji.tv.

Wnioski? Cytowana przez „Rzepę” Anna Tatar z Nigdy Więcej, współautorka raportu, wylicza, że w ciągu roku w polskim Internecie pojawiło się 400 tys. antyukraińskich wypowiedzi. To one dały wspomniane pół miliarda odsłon. Najpopularniejszym hasłem skarpetkosceptyków okazała się „ukrainizacja” i powiązany z nią hashtag #stopukrainizacjiPolski. Za tym „sukcesem” stoi Grzegorz Braun, który upowszechnił owo wezwanie. W wymiarze praktycznym mówimy o 11,3 tys. wzmianek oznaczonych wspomnianym z hashtagiem, mających 11,6 mln odsłon.

„Banderowcy”, „banderyzm” lub „banderyzacja” pojawiły się w 5,2 tys. wzmiankach i wygenerowały 3,4 mln odsłon. „Ukropol” – z około 700 wzmiankami i 727 tys. wyświetleniami – zajął trzecie miejsce. Ciekawa jest konsekwencja profilu eMisja.tv w używaniu określenia „Ukropolin”. „Czy powinniśmy żegnać się z naszą Rzeczpospolitą Polską, która wkrótce przeistoczy się w Ukropolin?” – martwią się redaktorzy. „Polin” to Polska, w językach jidysz i hebrajskim – słowo używane przez antysemitów w negatywnym kontekście, ilustrujące rzekome „zażydzanie” naszego kraju. Mamy tu zatem do czynienia z połataniem dwóch szowinizmów i ksenofobii – nienawiści i lęku wobec Ukraińców oraz Żydów.

Tyle „tytani”. Na drugim biegunie mamy „szare myszki”, robiące ogony oglądalności, które jednak w swej masie składają się na pokaźną całość. Wśród nich jest mój „ulubieniec” – prorosyjski aktywista medialny, relacjonujący wojnę z rzekomo badawczej perspektywy. Przypadkiem zupełnie w sposób zgodny z linią propagandową Kremla, choć – gwoli uczciwości – czasem pozwala sobie na krytyczne uwagi. Te jednak nie podobają się czytelnikom, traktującym facebookowy profil rzeczonego jako strefę skarpetkosceptycznego komfortu.

Nie podam linku i nazwiska, gdyż nie zamierzam człowiekowi podbijać zasięgów, lecz klnę się na własną rzetelność – typ istnieje i ciężko pracuje.

Stosując przy tym ciekawą technikę – ograniczania możliwości komentowania postów. Co czyni selektywnie i po czasie, najpierw bowiem wpuszcza kilka osób, które „ubogacają” wpisy swoimi opiniami. W praktyce przybiera to postać forum, na którym wyrażane są wszelkiej maści antyukraińskie i prorosyjskie treści – od obrzydliwych bluzgów, przez propagandowe kłamstwa, po niestworzone teorie spiskowe. I tak dla przykładu, pod postem omawiającym sytuację w Bachmucie czytamy:

„Oni są straceni, a Zełeński zachowuje się jak Hitler” – przekonuje komentujący X.

Pod wpisem o śmierć Dmitrija Kotsybajły, żołnierza armii ukraińskiej:

„Denazyfikacja postępuje” – stwierdza Y

„Żadne śmierci mnie nie cieszą. Ale… Jednego bandyty mniej” – dodaje Z.

Pod tekstem o potędze (a jakże!) rosyjskiej artylerii dyskusja powędrowała w stronę polityki:

„Rosja nie straszy bronią atomową. Wręcz przeciwnie. Pan Władimir Putin, prezydent Federacji Rosyjskiej, oświadczył publicznie, że Rosja nie użyje pierwsza broni jądrowej. I dodał, że jeżeli jakieś państwo użyje broni jądrowej przeciw Rosji, to z tego państwa nie zostanie kamień na kamieniu. Ukraina kupuje broń od państw ‘Kolektywnego Zachodu’. Rosja też ma prawo kupować broń! Bo w istocie to nie jest wojna Rosji przeciw Ukrainie. To jest wojna Rosji przeciw światowemu Hegemonowi. (…) Hegemon będzie walczył do ostatniego Ukraińca. (…) Ameryka ma swoje bazy wojskowe w 80 państwach, a Rosja?” – pyta retorycznie inny czytelnik. Biedna ta rosja, prawda? (wybaczcie zapis z wielkiej, ale tak to wygląda w oryginale).

Ciekawy (hahaha) wątek pojawia się w komentarzach pod krótkim artykułem o ukraińskim lotnictwie:

„Miejmy świadomość, że Ukraina dostaje sprzęt lotniczy z Europy, nasze MiG-29 z Mińska Mazowieckiego już zostały zestrzelone” – donosi jeden z najaktywniejszych komentatorów.

Pod serią zdjęć ze zagładzonej podczas walk Marijanki czytamy:

„Politycy Ukrainy nie chcą Pokoju i Spokoju, bo mają darmową reklamę dla Polityki Ukrainy i darmowe wsparcie, i nie obchodzi ich, że narażają swoje państwo i społeczeństwo na śmierć i tułaczkę pośród wojennych zgliszczy” – martwi się pewna pani.

„Jako Słowianie daliśmy się rozpracować dokładnie tak samo, jak plamiona indiańskie napuszczane jedne na drugie za paciorki i wodę ognistą” – złości się pewien pan.

I tak dalej, i temu podobne. I tak przez cały miniony rok. Większość komentujących to Polacy, posługujący się językiem polskim. Niby takim samym jak mój, a jakbym czytał ludzi z równoległej rzeczywistości…

—–

Osoby, które chciałyby czynić to regularnie, zapraszam na moje konto na Patronite:

- wystarczy kliknąć TUTAJ -

Niechciani

Rozmawiam z prof. Julianem Kwiekiem, historykiem z Wydziału Humanistycznego Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Prof. Kwiek zajmuje się najnowszymi dziejami Polski, koncentrując uwagę na problematyce mniejszości narodowych (żydowskiej, łemkowskiej i słowackiej) oraz tzw.: „polskich miesięcy”. Na początku lipca br. ukazała się jego ostatnia książka pt.: „Nie chcemy Żydów u siebie. Przejawy wrogości wobec Żydów w latach 1944-1947”.

– Z Pańskich ustaleń wynika, że między lipcem 1944 r. a końcem 1947 r., w Polsce zamordowano 1074 osoby pochodzenia żydowskiego. Osadźmy to w konkretnym kontekście statystyczno-historycznym. Patrząc na to, co działo się kilka lat wstecz – na Holocaust i na niemieckie zbrodnie wymierzone w etnicznych Polaków – mamy tu do czynienia ze zjawiskiem o marginalnej skali. Co może dać pretekst do stwierdzeń, że w gruncie rzeczy nic wielkiego się nie działo.

– No to przyjrzyjmy się uważniej. W 1945 r. ofiarą morderstw padło w Polsce nieco ponad 7,3 tys. obywateli RP. Żydzi stanowili w tym gronie 8,5% osób. W całej populacji było ich raptem 0,3% (75 tys. przy łącznej liczbie ludności wynoszącej niemal 24 mln – dop. MO). Mamy więc do czynienia z ogromną nadreprezentacją. W następnych latach nie było inaczej. Generalnie w omawianym okresie żydowska populacja stanowiła najwyżej 0,7% ogółu – wzrosła po fali powrotów w 1946 r. Natomiast wśród zamordowanych, odsetek Żydów wynosił 4,3%. Poza tym trzeba mieć świadomość, że moje ustalenia wynikają z aktualnych badań – a ich stan może się zmienić. Już po przekazaniu książki do druku, ustaliłem kolejną żydowską ofiarę, mówimy zatem o 1075 osobach. No i na sam koniec nie zapominajmy, że przecież Żydzi zostali przez Niemców skazani na całkowitą zagładę. Nieliczni, którzy jej uniknęli, mogli spodziewać się dobrego przyjęcia po powrocie z niebytu. Tymczasem było zgoła inaczej.

– W jakich regionach kraju przemoc wobec Żydów objawiła się najmocniej?

– Przede wszystkim na wschodzie, zwłaszcza w województwie lubelskim, w którym zabito co najmniej 266 osób. I stało się tak, mimo że wcale nie mówimy o głównym skupisku ludności żydowskiej, bo przecież te największe znajdowały się w Łodzi, Krakowie, a później na Dolnym Śląsku i w Szczecinie.

– Lubelszczyzna i Podlasie to tereny, gdzie przed wojną silne były wpływy endecji…

– Zgadza się, choć istotny jest również inny czynnik, w postaci obecności oddziałów podziemia, idący w parze ze słabością lokalnych struktur ówczesnej władzy. Instytut Pamięci Narodowej wydał swego czasu „Atlas podziemia antykomunistycznego”, w którym pokazano rozmieszenie oddziałów zbrojnych. Jeśli nałożymy dane z „Atlasu…” na mapę przemocy antyżydowskiej, zobaczymy, w jak znacznym stopniu oba zjawiska się pokrywają. To nie znaczy, że podziemie było głównym sprawcą agresji wobec Żydów. Po prostu, chaos, który pozwalał mu funkcjonować, ułatwiał też zadanie pospolitym przestępcom, stojącym za większością opisanych przeze mnie mordów.

– Podziemie to kwestia, do której chciałbym jeszcze wrócić, ale skończmy proszę wątek mapowania przemocy.

– Kieleckie, krakowskie i rzeszowskie – na tych terenach doszło do znacznej liczby zdarzeń. Co istotne, w miejscach, gdzie nie było dużych skupisk żydowskich – we wsiach i miasteczkach, do których wracały pojedyncze osoby bądź kilku-kilkunastoosobowe grupy. W takich miejscowościach warunki bezpieczeństwa były znacznie gorsze, co doskonale opisał Marcin Zaremba w książce pt.: „Wielka trwoga”.

– Im mniejsza osada, tym większe ryzyko śmierci?

– Tak, co przeczy potocznemu wyobrażeniu o zjawisku powojennej przemocy wobec Żydów, bo przecież spektakularne pogromy odbyły się w dużych miastach, jak Kielce czy Kraków. Żydzi szybko zorientowali się, że pojedyncze powroty na wieś i na prowincję są zbyt ryzykowne, z konieczności więc mieszkali w grupach. Wydarzenia w Leżajsku czy Kańczudze – gdzie zabito po kilkanaście osób – uświadomiły im, że bezpieczniej będzie „rozpłynąć się” w dużym mieście.

– Większa anonimowość z jednej strony, z drugiej, słabsze więzi społeczne chroniące sprawców.

– Otóż to. Przecież w tych małych miasteczkach i na wsiach, miejscowi doskonale zdawali sobie sprawę z tego, kto mógł być albo był sprawcą takiej czy innej zbrodni…

– Żydów zabijano też na Ziemiach Odzyskanych. Ani oni, ani etniczni Polacy, nie byli tam u siebie, a jednak przemoc przyszła wraz z wędrującymi ludźmi…

– W województwie szczecińskim sprawcami większości zabójstw osób narodowości żydowskiej byli Rosjanie, zdeprawowane wojną wojsko. Natomiast na Dolnym Śląsku – szczególnie w małych miasteczkach – za aktami przemocy stali Polacy. W 1946 r. zabito tam 22 osoby, łącznie w badanym okresie – 32. Trochę mnie to zaskoczyło, gdyż zakładałem, że nowi osadnicy nie będą mieli pretekstów do tego rodzaju przemocy. Okazało się, że zarówno repatrianci zza Buga, jak i dawni mieszkańcy rzeszowskiego, lubelskiego czy kieleckiego, nawet na nowym terenie nie byli w stanie zmienić swojego stosunku do Żydów.

– Antysemityzm miał się dobrze.

– No niestety, przy czym zwróćmy uwagę, że na Dolnym Śląsku było naprawdę dużo skupisk ludności żydowskiej. Wizja nowego, lepszego życia podziałała również i na członków tej grupy etnicznej.

– Założył Pan, że na Ziemiach Odzyskanych kością niezgody nie będzie przewłaszczone na rzecz Polaków pożydowskie mienie. Bo wszyscy tam wchodzili na „niczyje”, poniemieckie. Jednak w pozostałej części Polski zabór mienia, i próby jego odzyskania, w sposób istotny napędzały wymierzoną w Żydów przemoc.

– Znam sytuacje, kiedy Żydzi bez problemu odzyskiwali dawne nieruchomości. Ale były też przypadki, że nawet nie wpuszczano ich za próg własnych domów – a wracali tylko po to, by zabrać jakiś przedmiot, pamiątkę. Tradycyjny antysemityzm był ważnym czynnikiem sprzyjającym przemocy. Nieco mniej istotne były inne kwestie, na przykład chęć pozbycia się konkurencji. Dobrze znany jest przykład z Włocławka, gdzie miejscowi rzeźnicy rozgłaszali plotki o żydowskich konkurentach, mających rzekomo dodawać do swoich produktów ludzkie mięso. Niemniej to zabór mienia, i niechęć do jego zwrotu, są w mojej ocenie najważniejszymi przyczynami zbrodni. Proszę zwrócić uwagę, że wejście do pożydowskiego mieszkania czy budynku oznaczało najczęściej spory awans socjalny.

– Na skutek niemieckiej okupacji część ludności RP poprawiła swoje warunki bytowe. Ów skok miał dwa etapy – pierwszy związany był z eksterminacją Żydów i przejmowaniem ich nieruchomości, drugi to ekspansja Ziem Odzyskanych. W naszej oficjalnej historiografii zapominamy, czyim kosztem odbył się ów cywilizacyjny awans.

– Bo to wstydliwa sprawa, niepasująca do martyrologicznej wizji historii. Wracając zaś do Żydów – wielu gotowych było na ustępstwa. W książce opisuje klasyczny przypadek polskiego małżeństwa z dwójką dzieci. Zajęli oni mieszkanie pożydowskie, wojna się kończy, wraca właściciel. Polacy załamują ręce, bo gdzie tu wracać, chałupa przecież rozwalona. Właściciel zwraca uwagę, że do mieszkania są dwa wejścia, że ma trzy pokoje. „Ja wezmę jeden, wy dwa, a kuchnia będzie wspólna” – proponuje. Na co głowa rodziny, stolarz, odpowiada, że on pod jednym dachem z Żydem mieszkał nie będzie. I Polacy się wyprowadzili.

– Mogło się skończyć tragicznie…

– Żyd zgłosił się wcześniej do burmistrza. Trudniej pozbyć się kogoś, kto już zadbał o to, by informacja o jego powrocie stała się publiczna.

– Ci „przewłaszczacze” to nie była wyłącznie biedota, prawda?

– Ów wątek wymaga dokładniejszych badań. Niewątpliwie wielu Polaków nie tyle odbudowało swój stan posiadania, co zyskało na zaborze pożydowskiego majątku.

– Czy tuż po wojnie istniały instrumenty do jego odzyskania?

– Oczywiście. Mimo zmian ustrojowych nie mieliśmy do czynienia z próżnią prawno-administracyjną. Ale sami Żydzi szybko zorientowali się, że lepiej nie dochodzić swoich praw. Tak było na przykład w Chełmie Lubelskim, gdzie miejscowy Komitet Żydowski zalecał rezygnację ze starań o zwrot majątku, wprost mówiąc o „nieprzyjemnościach” i ryzyku śmierci. Na takim gruncie zrodził się sprytny pomysł władz polskich, żeby żydowskich obywateli przedwojennej RP, wracających ze Związku Sowieckiego, kierować na Ziemie Odzyskane, gdzie kwestia własności nie istniała.

– Żydzi pojawili się właściwie znikąd. W czasie okupacji pozamykano ich w gettach, a potem poddano zagładzie. Polacy byli przekonani, że ich już nie ma i nie będzie.

– Stąd zdziwienie, że nagle przyjechali i coś tam oglądają. Stąd irytacja i niezadowolenie, które były dominującymi postawami wobec wracających. „Z jakiej dziury to wylazło!?”, pytano.

– Kościół mógłby swoich wiernych pohamować. Próbował?

– W Przemyślu Żydzi poprosili księdza, by wygłosił prożydowskie kazanie. To jedyny trop, jaki znalazłem podczas badań, a i nawet w tym przypadku nie wiem, czy kazanie zostało wygłoszone. Zwróćmy uwagę, że przecież biskup Stefan Wyszyński, późniejszy prymas, uważał za niesłuszne uniewinnienie Bejlisa (Żyda z Kijowa, w 1913 r. oskarżonego o mord rytualny – dop. MO). No więc jeśli kościelny dostojnik wierzył, że Żydzi potrzebują chrześcijańskiej krwi do produkcji macy, to co myślał zwykły ksiądz w małym miasteczku czy na wiosce? Dla niego Żyd był ucieleśnieniem zła, dlaczego więc miałby występować w jego obronie?

– Inna sprawa, że powojenna demoralizacja ograniczyła wpływy moralnych autorytetów.

– Nawet jeśli ktoś chciał ich słuchać, możliwości były ograniczone. Głosy, które pojawiły się zwłaszcza po pogromie kieleckim, publikowane w „Odrodzeniu” czy „Kuźnicy”, docierały do wąskich grup, do resztek elit. Dla mieszkańców małych miasteczek i wsi autorytetem był ten, kto posiadał broń.

– A tej było sporo…

– W rękach nieuprawnionych osób? Więcej niż w okresie okupacji. A wracając do Kościoła – w moim przekonaniu wybrnął on sprytnie, definiując stosunki polsko-żydowskie jako konflikt między władzą, tzw.: „żydokomuną”, a podziemiem. „My się do tego nie mieszajmy”, zalecali podwładnym polscy hierarchowie, darując sobie zupełnie kwestie etyczne. Kościół zatem nie chciał, a mógł zrobić znacznie więcej. Przypadek biskupa Teodora Kubiny, który otwarcie potępił pogrom kielecki, to jeden z nielicznych pozytywnych wyjątków.

– Wspominał pan o mordach rytualnych – trudno uwierzyć, ale w połowie XX w. rzekome żydowskie zbrodnie wciąż rozpalały wyobraźnię Polaków. I pchały ich ku przemocy.

– Choć sama idea mordu uległa „unowocześnieniu”. Wielu Polaków wierzyło, że Żydzi mordują chrześcijańskie dzieci, żeby przytoczyć ich krew schorowanym żydowskim maluchom. Mit mordu rytualnego stał za rozruchami antyżydowskimi w Krakowie, w sierpniu 1945 r. Znamienna jest tu opowieść Jacka Kuronia, który jako chłopiec przebywał w stolicy małopolski. Któregoś razu szedł z wujkiem ulicą i zaczął płakać. Z miejsca otoczył ich tłum, przekonany, że ma do czynienia z Żydem, który właśnie uprowadził dziecko. Plotkom sprzyjał fatalny poziom wykształcenia, ale trzeba też pamiętać o bzdurach, jakie wypisywała podziemna prasa, pełna antysemickich rojeń. Trochę to przypomina obecną sytuację na Podhalu – górale mówią o pandemii, że to bujda stworzona przez lekarzy. I się nie szczepią. Internet zaś dostarcza im całej masy argumentów. Dziwi więc pana, że 80 lat wcześniej ich przodkowie wierzyli w rytualne mordy?

– Nie dziwi. Zwłaszcza że dzieci naprawdę ginęły.

– Dziś również giną, choć wtedy było to w znacznej mierze pokłosie powojennej demoralizacji i bandytyzmu. Najmłodszych w tamtych czasach generalnie nie oszczędzano, dość wspomnieć wyroki na milicjantach lub członkach Polskiej Partii Robotniczej. Te osoby często zabijano na oczach dzieci. Z podziemnych egzekutorów próbowano robić bohaterów – i to samo działo się w przypadku zabójców Żydów, mszczących się za rzekome rytualne mordy. Heroizacja ich czynów była tym łatwiejsza, że przecież chodziło o nasze dzieci. Co więcej, życie tych ostatnich było znacznie więcej warte niż życie jakiegoś tam Żyda.

– Mówimy o zobojętnieniu, będącym skutkiem niemieckich praw i praktyk okupacji.

– Śmierć była wówczas zjawiskiem na porządku dziennym, Żydów zaś mordowano przemysłowo. Był więc czas, by przywyknąć. Efekt? Gdy w 1946 r. w Czeladzi zabito dwóch Żydów, a lokalne władze urządziły im pogrzeb z pompą, szybko podniosły się zdegustowane głosy. „Dla Żydów żałobny pochód, orkiestra górnicza!? Kto to widział!? Jak to, po co!?”. W potocznym przekonaniu żydowskie ofiary miano grzebać bez zbędnej zwłoki, najlepiej w miejscu, w którym zginęły. Zresztą, nawet już pochowane, nie zasługiwały na spokój. Zwłoki bowiem często wykopywano.

– Wybitnie rabunkowy kontekst…

– Niekoniecznie, bo ciała przy tej okazji bezczeszczono, na przykład ucinając głowę. Poza tym proszę zwrócić uwagę na potoczne przekonanie – że na katolickim cmentarzu kopać nie wypada, a na żydowskim już można.

– Historia z uroczystym pogrzebem pozwala nam przejść do kolejnego wątku – reakcji władz. Po lekturze Pańskiej książki mam wrażenie, że szła ona dwoma niezależnymi torami. Góra była ekscesom antyżydowskim przeciwna, u dołu działy się straszne historie.

– Władze centralne potępiały antysemityzm, jako niezgodny z ideologią komunistyczną. Wydawano odpowiednie rozkazy, polecenia, upominano urzędników, którzy na przykład nie chcieli przyznawać wracającym Żydom kart meldunkowych. Ale im niżej, tym gorzej, zwłaszcza w strukturach siłowych. Do milicji trafiło wielu bandytów, ludzi bez wykształcenia i podstawowych kompetencji etycznych. Zatem z jednej strony to mundurowi często stali za aktami przemocy, z drugiej, niechętnie im przeciwdziałali i ścigali sprawców.

– Niekiedy za sprawą Żydów zapętlały się interesy podziemia i milicji. W Przeworsku współpracujący z konspiracją funkcjonariusze wystawili „leśnym” Żyda rzekomo sypiącego Polaków.

– …tymczasem z dokumentów śledztwa wynika, że za dekonspiracją lokalnych struktur podziemnych stał inny Polak. Wskazanego Żyda „leśni” zabili w biały dzień, jako zdrajcę narodu polskiego. Antysemityzm w szeregach milicyjnych był powszechnym zjawiskiem; szczerze mówiąc, większą aktywnością w chwytaniu sprawców zbrodni na Żydach wykazywał się Urząd Bezpieczeństwa niż milicja. Ta ostatnia dopiero w czerwcu 1947 r. przeszła weryfikację, w wyniku której pozbyto się z szeregów zwyczajnych kryminalistów.

– Gdy mówimy o UB, wraca kwestia „żydokomuny”. Czy Żydów karano za współpracę z władzą ludową?

– Wielu ocalałych miało lewicowe poglądy. W stronę władzy, programowo rugującej antysemityzm, pchało ich także doświadczenie okupacji oraz międzywojnia. No i wreszcie, sporą część stanowiły osoby wykształcone, potrzebne odbudowującej się administracji, przed którymi nagle pojawiła się możliwość awansu społecznego, niedostępnego przed wojną. Ale nadal mówimy o stosunkowo nielicznej grupie, której istnienie wykorzystano do napiętnowania całej społeczności. W polskim otoczeniu przekonanie, że wszyscy Żydzi są zwolennikami komunizmu – jakkolwiek dalekie od prawdy – uważano za absolutnie prawdziwe. Zwłaszcza że Żydzi nierzadko zwracali się o pomoc do milicji czy UB. Chodziło o sprawy związane ze zwrotem mienia, czy o rozliczenie osób, które wydawały ich bliskich podczas okupacji.

– Żądanie sprawiedliwości i uznania własnych praw nazywano donosicielstwem czy wręcz zdradą. Smutne…

– Ale prawdziwe. Polak mógł brać ziemię w ramach parcelacji i nikt mu współpracy z komuną nie zarzucał.

– Istnienie „żydokomuny” miało uzasadniać ekscesy, jakich dopuszczali się „leśni”. Przykład Józefa Kurasia, „Ognia”, jest tu jednym z najjaskrawszych. Ale czy możemy mówić o systematycznym działaniu, zorganizowanej antyżydowskiej akcji podziemia?

– Nie, bo kontakty między oddziałami były różne, większość działała w osamotnieniu, nie istniało centralne dowództwo. Na pewno jednak członkowie zbrojnych grup byli mocno indoktrynowani. Propaganda antykomunistyczna wręcz obsesyjnie eksploatowała mit „żydokomuny”. Przejrzałem setki ulotek i pisemek wydawanych przez powojenne podziemie i nigdzie nie znalazłem informacji, które by w sposób obiektywny przedstawiały sytuację mniejszości żydowskiej. Pełno za to było takich kwiatków, jak doniesienie z Białegostoku jeszcze z 1944 r., w myśl którego w mieście miało mieszkać 2,5 tys. Żydów, co do jednego współpracujących z NKWD. Poszedłem nawet tym „tropem”, szukając jakichś zapisków w IPN – oczywiście, niczego nie znalazłem. Ale tuż po wojnie to nie fakty miały znaczenie, a opinie, plotki, pomówienia. I bezwstyd w ich opowiadaniu.

– W książce wspomina pan, że nie było czegoś takiego, jak poczucie winy po pogromach i pojedynczych zabójstwach. Mimo to na przestrzeni trzech lat liczba incydentów dramatycznie spadła. Skoro zabrakło refleksji moralnej, to co się wydarzyło?

– Po pogromie kieleckim mamy masową ucieczkę Żydów do dużych miast i sporo wyjazdów zagranicznych, także nielegalnych. Poza tym w II połowie 1946 r. władza zaczęła przygotowania do styczniowych wyborów. Ogarnięte chaosem tereny zostały nasycone wojskiem i siłami bezpieczeństwa. Myślę, że nie bez znaczenia były też mocno nagłaśniane procesy osób oskarżonych o udział w pogromie kieleckim.

– Przemoc dotykała także etnicznych Polaków, którzy w czasie wojny pomagali Żydom. Po wojnie strach się było do tego przyznać, bo groziło to w najlepszym razie ostracyzmem.

– W potocznej opinii ukrywający się Żydzi płacili za pomoc – walutą, kosztownościami, prawem do innego majątku. Często zresztą rzeczywiście tak było – wielu Polaków zwyczajnie obłowiło się na ukrywaniu Żydów. Ale nawet w przypadku tych, którzy nie działali z pobudek materialnych, samo podejrzenie o posiadanie „żydowskich skarbów” mogło okazać się śmiertelne w skutkach. Bezpieczniej było milczeć.

– Odcinaniu się od Żydów sprzyjało przekonanie o formującym się, jednorodnym etnicznie państwie.

– Paradoksalnie pomagała w tym podziemna propaganda. To tam bez ogródek pisano o „Polsce dla Polaków”, w jakiejś mierze legitymizując dziejącą się z inspiracji ZSRR wędrówkę ludów. Mimo to szokowały mnie opinie z konspiracyjnych gazetek, w myśl których dla Żydów nie należało uruchamiać szkół. Dzieci żydowskie nie powinny się uczyć – głoszono. One mają być naszymi służącymi, koniec kropka.

– Argumentacja wedle najgorszych hitlerowskich wzorców…

– I to po doświadczeniu okupacji…

– Czy można powiedzieć, że dokończyliśmy robotę Niemców?

– Byłbym ostrożny w używaniu tak jednoznacznie brzmiących opinii. Natomiast bez wahania mogę powiedzieć, że duża część Polaków w stosunku do Żydów – w czasie wojny i po niej – nie zachowała się w przyzwoity sposób. Nie byliśmy tacy piękni i szlachetni, jak nam się wydaje. Uświadomienie sobie tego było dla mnie przykrym doświadczeniem historycznym.

– I tu wjeżdża prawicowa narracja o rodzinie Ulmów, zabitej przez Niemców za ukrywanie Żydów.

– …którą wydał jeden z krewnych, Polak.

– Skąd w ogóle pomysł na zbadanie tematu powojennej przemocy wobec Żydów?

– Nim się tym zająłem, czytałem o 400, góra 700 ofiarach. Prof. Alina Cała przyjęła, że prawdopodobnie zginęło około 1100 osób. Ale był to szacunek, który postanowiłem zweryfikować. Kolejny powód wiązał się bezpośrednio z zabitymi. Pisano o nich per „zastrzelony Żyd”, „zabita Żydówka”. A przecież, na rany boskie, to byli ludzie, którzy mieli własne imiona i nazwiska. I często nikt dziś o nich nie pamięta. Postanowiłem przywrócić tę pamięć – a nuż gdzieś żyją jeszcze jacyś potomkowie.

– Dziękuję za rozmowę.

—–
Nz. Pogrzeb ofiar pogromu kieleckiego/fot. domena publiczna

Tekst opublikowałem w Tygodniku Przegląd, 32/2021

Honor

Dokumenty, które przynieśli moi rozmówcy, pachniały tytoniowym dymem. Kilka lat wcześniej wyprowadziłem się z domu palaczy – świadom korzyści płynących z detoksu, alergicznie reagowałem na tę woń. Stąd moja początkowa niechęć. Szybko jednak zrozumiałem, że z opowieści małżeństwa w średnim wieku oraz z przedstawionych papierów, układa się historia godna pierwszej strony. Co zresztą niebawem się ziściło.

Mój ówczesny szef, po zapoznaniu się z gotowym tekstem, nie miał wątpliwości, jak go zatytułować. „Honor armii” – wystukał na klawiaturze i pobiegł do sekretariatu redakcji zapowiedzieć mocny materiał.

Bo mocny w istocie był. „Nasz syn nie popełnił samobójstwa” – twierdzili państwo, z którymi rozmawiałem. I na dowód przedstawili masę dokumentów. Ich chłopak zginął w wojsku – miał wyskoczyć przez okno koszar. Ale nic w papierach nie potwierdzało tej tezy. Protokół z oględzin miejsca wypadku, protokół sekcji zwłok, zeznania; wszystko to kompletnie nie współgrało z ustaleniami wojskowej prokuratury (dość napisać, że ciało, które dostarczono do sekcji, najprawdopodobniej należało do kogo innego…).

Zgłosiłem te wątpliwości podczas rozmowy z prokuratorem. Jego argumentacja brzmiała nieprzekonująco, a na koniec usłyszałem coś znamiennego: sprawa została zakwalifikowana jako samobójstwo, nie zaś zabójstwo z handlem narkotykami na terenie jednostki w tle. To rodzicom zabitego żołnierza nie pasuje, dlatego szukają dziury w całym. A przecież tak nie można, gdyż takie zachowanie bije w honor armii…

Ów dramat sprzed kilkunastu lat – mimo nagłośnienia, także w ogólnopolskich mediach, nierozstrzygnięty na korzyść rodziców, którym odmówiono ekshumacji i ponownego śledztwa – przypomniał mi się podczas oglądania najnowszego filmu Romana Polańskiego pt.: „Oficer i szpieg” (tytuł oryginału: „Oskarżam”). Afera Dreyfusa, której poświęcona została produkcja, nie schodziła z czołówek francuskich gazet na przełomie XIX i XX wieku. Alfred Dreyfus, oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemiec, został zdegradowany i uwięziony. Dla sądu – i dużej części wojskowego establishmentu – istotne znaczenie miał fakt, że kapitan artylerii był Żydem. Z zasady więc musiał być winny. Rzecz w tym, że dowody przeciwko niemu były marne i, co gorsza, częściowo spreparowane. I preparowano je dalej, gdy na trop oszustwa wpadł pułkownik Georges Picquart, szef jednej z sekcji francuskiego wywiadu.

W filmie pieczołowicie odtworzono śledztwo prowadzone przez Picquarta. Człowieka, który nie krył niechęci wobec Żydów, a mimo to nie był w stanie zaakceptować bezpodstawnego skazania Dreyfusa. Zaryzykował więc własną karierę, by doprowadzić do oczyszczenia kapitana z zarzutów. Sam stając się ofiarą oszczerstw ze strony przełożonych (i podwładnych). „Tu chodzi o coś więcej niż o jednego oficera. Nie możemy przyznać, że wojskowy sąd się pomylił, bo tym sposobem armia straci zaufanie ludu” – taka argumentacja generałów nie przekonała śledczego. Drążył dalej, aż w końcu sam znalazł się w więzieniu. Antysemickie nastroje panujące w społeczeństwie okazały się tu pomocne – pułkownik, na równi z Dreyfusem, został przez część Francuzów uznany za zdrajcę. Gdy już trafił za kraty, uznano, że dobre imię armii zostało zachowane.

Gdy sensacyjne ustalenia Picquarta przeciekły do prasy, wywołały nad Sekwaną powszechny szok. Efektem społecznej presji były kolejne procesy, w których ostatecznie całkowicie uniewinniono Dreyfusa. Ten, już jako podpułkownik, wziął udział m.in. w bitwie pod Verdun. Zmarł jako Oficer Orderu Legii Honorowej w 1935 roku. Georges Picquart, po zwolnieniu z więzienia, również wrócił do armii. Dosłużył się stopnia generała dywizji, pełnił nawet funkcję ministra wojny. Zmarł jeszcze przed wybuchem I wojny, na skutek nieszczęśliwego wypadku.

Ale o tym już film nie opowiada. Kończy go scena spotkania Dreyfusa i Picquarda, w ministerialnym gabinecie tego drugiego. W tej rozmowie dwóch niemłodych już żołnierzy zawiera się najważniejsze przesłanie produkcji – żadna instytucja nie jest świętą krową. Lojalność, dbałość o jej wizerunek, to cnota. Lecz wartością nadrzędną jest dobro pojedynczej ludzkiej jednostki. Bo to na tym poziomie buduje się kondycję państwa. Wspomniani przeze mnie rodzice żołnierza na zawsze pozostaną wrogo nastawieni wobec armii i wymiaru sprawiedliwości. A państwo będzie im się kojarzyć z przemocą, jakiej doznali. Z zalutowaną trumną, której nie mogli otworzyć, by zmierzyć się ze swoimi wątpliwościami.

—–

Nz. kadr z filmu „Oficer i szpieg”/fot. materiały prasowe